مقدمه
روزمرّگی و سکونت در کلان شهری با ویژگی های تهران امروزی، نه فقط عوارض و خطرات آلاینده های محیطی، که شاید بسیاری دیگر از ناهنجاری ها را برای بسیاری از شهروندان در پی داشته باشد، غافل از این که هر یک از ما در قبال خود ، کودکان، سالمندان و تک تک اعضای خانواده خویش عهده دار مسئولیت هایی هستیم که حفظ تندرستی، مهم ترین آنهاست. همه‌ی متخصصان حوزه‌ی بهداشت و سلامت بر این عقیده‌اند که آلودگی هوا اثرات منفیِ قابل توجهی روی سلامت افراد می‌گذارد. با تأسف زیاد باید بگوییم که هوای آلوده و ناسالم باعث مرگ و میرهای زودهنگام، بستری شدن در بیمارستان، ابتلا به بیماری‌های تنفسی، قلبی عروقی و سرطان‌ها می‌شود. آلودگی هوا دلایل متعددی دارد که در این مقاله نمی‌توان به آنها اشاره کرد. قصد ما این است راه حل‌هایی ارائه دهیم تا حد امکان از آسیب‌های هوای ناسالم جلوگیری شود.
آلاینده ها و اثرات آن بر بدن
آلاینده‌های موجود در هوا، مثل اکسیدهای ازت، دی اکسید کربن، منواکسیدکربن و به‌طور کلی گازهای مخرب، هر کدام به‌گونه‌ای بر هریک از اعضای بدن تأثیر می‌گذارند و باعث اختلال در عملکرد مطلوب دستگاه‌های مختلف در بدن می‌شوند. در چنین شرایطی، باید قدرت دفاعی بدن در مقابل بیماری‌ها را افزایش داد. نوع تغذیه و اینکه از چه غذاهایی بیشتر استفاده کنیم و نوع فعالیت ورزشی می‌تواند تا حدی از عوارض خطرناک آلاینده‌های موجود در هوا بر بدن بکاهد.
موادی که از طریق هوای آلوده وارد محیط می‌شوند و برای سلامت بدن به‌شدت مضر و زیان‌آورند دارای ترکیباتی هستند که باعث نابودی بافت‌های مختلف‌بدن می‌شوند. آلودگی‌های صنعتی و شیمیایی باعث تولید رادیکال‌های آزاد می شوند. رادیکال‌های‌آزاد، از طریق ریه، پوست، مخاط بدن، مثل مخاط چشم، گوش، بینی و دستگاه گوارش، وارد بدن می‌شوند. به عبارت دیگر، تجمع رادیکال‌های آزاد در بدن در هنگام آلوده بودن هوا، افزایش می‌یابد؛ چرا که رادیکال‌های آزاد، به‌دلیل آنکه اکسیژن‌های ناپایداری هستند، دنبال جا و مکانی می‌گردند که با یک سلول واکنش نشان دهند و آن را اکسید کنند، به تعبیر دیگر، رادیکال‌های آزاد، اکسیژن‌های آزادی هستند که به بافت‌ها و سلول‌های بدن می‌چسبند و باعث نابودی و تخریب آنها یا تغییر ماهیتشان می‌شوند؛ بنابراین، با تجمع رادیکال‌های آزاد دربدن به‌دلیل آلودگی هوا، یک پروسه تخریبی و التهابی اتفاق می‌افتد و و باعث تخریب تک‌تک سلول‌ها، آسیب رساندن به DNA و به‌دنبال آن، بروز انواع بیماری‌های مزمن از قبیل برونشیت، تومورها و توده های سرطانی و برخی دیگر از بیماری‌ها افزایش می‌یابد. بنابراین ذرات آلوده در هوا، از راه‌های مختلف وارد بدن و پس از آن وارد سیستم گردش خون می‌شوند و از آنجایی که خون با همه بدن در تماس است، این خون آلوده به سلول‌های بدن آسیب می‌رساند و باعث افزایش بیماری‌های مزمن می‌شود. خون آلوده وقتی وارد سیستم مغز می‌شود باعث بروز سردرد، وقتی وارد سیستم اعصاب و روان می‌شود، باعث کاهش آستانه تحمل افراد، خستگی زودرس و پرخاشگری می‌شود و علاوه براین، تیرگی، چروک پوست، ریزش مو، دل‌درد، نفخ و سایر بیماری‌های مزمن از دیگر علائم ناشی از آلودگی هواست. ریزگردها، مونوکسیدکربن، دی‌اکسیدنیتروژن، ازن، آلاینده‌های آلی، ذرات غیرعادی دیگر مثل آزبست، بسیار ریزتر از شن و به قطر چند میکرون هستند که به راحتی در ریه رفته و حتی از آن عبور می کنند و با قدرت چسبندگی زیادی به گلبولهای خون می چسبند و در طولانی مدت در عروق ریز رسوب کرده و باعث التهاب عروق (شبیه به آترواسکلروز) ، ورم مغزی، کم‌شدن کیفیت خون‌رسانی به چشم ها و سوزش چشم (در طولانی مدت باعث ایجاد آب مروارید)، سرفه های مکرر ، تنگی نفس، کاهش عملکرد قلب و ریه، و غیره می‌شوند.
چگونه خود را از اثرات سوء آلودگی هوا در امان بداریم؟
در آلودگی هوا ریه تمام افراد ساکن درآن شهر با مشکل مواجه می‌شود، چرا که هر فرد طی ۲۴ ساعت ۷ هزارلیتر آلاینده وارد ریه خود می‌کند بنابراین در حال حاضر و در شرایط فعلی آلودگی هوای تهران تمام ریه‌های ساکنان این استان تحت تاثیر است. احتمالاً می‌توان راه‌هایی یافت که از محیط‌های آلوده به دور بود. اما نمی‌توان به طور کامل از خطرات آن در امان بود و هوای ناپاک تأثیر خود را کم یا زیاد روی افراد خواهد گذاشت. تنها کاری که می‌توانید بکنید این است که سیستم دفاعی بدنتان را تقویت و آنتی‌اکسیدان‌های بیشتری مصرف کنید. داشتن سیستم ایمنی قوی می‌تواند آسیب پذیری بدن و خطرات مربوط به آلودگی هوا را کاهش دهد. در حالت کلی در پیش گرفتن یک زندگی سالم (با ورزش، کنترل استرس، کیفیت روابط انسانی، خواب کافی و غیره) و داشتن تغذیه‌ی متعادل و سالم به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک زیادی می‌کند.
به این منظور موارد ذیل پیشنهاد می شود:
۱- بدن باید به میزان کافی کالری و پروتئین دریافت کند. نباید در مصرف مواد غذایی چرب و قندی زیاده‌روی کرد. سیگار و الکل یکی از قاتلان سیستم ایمنی بدن است.
۲- آنتی اکسیدان‌ها به ویژه در میوه و سبزیجات وجود دارد. سبزیجاتی مثل بروکلی، کلم قرمز، فلفل دلمه‌ای، سیب زمینی، کنگر، مارچوبه و در میوه های کوچک مثل تمشک، زغال اخته، توت فرنگی، آلو خشک سرشار از آنتی اکسیدان‌ها هستند. در این فصل سال که پیدا کردن برخی از این میوه‌ها سخت و در برخی موارد غیر ممکن است توصیه می‌کنیم حبوبات بیشتری مصرف کنید. انواع لوبیاها کمک می‌کند تا یک سپر دفاعی در برابر این خطرات داشته باشید. در واقع جذب میزان زیاد آنتی اکسیدان‌ها تا حدودی با آسیب‌های ناشی از آلاینده های جوی مقابله می‌کند. یکی از روش‌های جذب آنتی اکسیدانِ بیشتر، مصرف میوه و سبزیجات رنگی است. در واقع میوه و سبزیجات نارنجی، قرمز، زرد، ارغوانی یا آبی راهی برای جذب آنتی اکسیدان‌هاست. توصیه می‌شود بیش از ۵ واحد میوه و سبزیجات تازه میل کنید.
۳- توجه داشته باشید افرادی که با کمبود کلسیم مواجه هستند، بیشتر در معرض آسیب‌های آلاینده‌ها، به ویژه سرب قرار می‌گیرند. برای همین توصیه می‌کنیم کلسیم زیادی مصرف کنید. زمانی که بدنتان به میزان کافی آهن و کلسیم داشته باشد کمتر در معرض آلودگی با سرب قرار می‌گیرد.
۴- از طرف دیگر زمانی که آلاینده‌ها در هوا موج می‌زنند، امکان جذب ویتامین D از طریق پوست کاهش می‌یابد. توصیه می‌کنیم مواد غذایی سرشار از این ویتامین مثل ماهی‌های چرب مثل ماهی آزاد، ماهی تن، ساردین، ماهی ماکرو میل کنید. روغن ماهی نیز سرشار از ویتامین D می‌باشد. در غلات، زرده‌ی تخم مرغ، مارگارین، قارچ و جگر نیز ویتامین D وجود دارد.
۵- ویتامین E نیز جزو آنتی‌اکسیدان‌های مهمی است که محلول در چربی است و داوطلبانه الکترون خود را به رادیکال‌های آزاد می‌دهد و به ترکیبات مهاجم علیه مواد مضر آنتی اکسیدان تبدیل می‌شود. روغن‌های گیاهی، جوانه گندم، دانه‌ها، آجیل سرشار از ویتامین E است.
۶- مصرف منابع غذایی چربی امگا ۳ ، ویتامین C ،آب نارنج، آب انار و چای سبز در پاک سازی خون از آلاینده ها بسیار موثر است.
۷- ماده معدنی روی (zinc)یک از این مواد موثر کاهنده آلودگی بر بدن است. انواع گوشت و غلات به خصوص غلات سبوس دار منابع سرشار از روی هستند. مردم ایران از دیر باز با مشکل کمبود روی در بدن خود مواجه بودند که یکی از مهمترین این عوامل اسید فیتیک ( فیتات ) موجود در غلات است. نکته مهمی که در هنگام مصرف غلات باید در نظر داشته باشیم ، این است که وقتی از غلات برای تهیه نان استفاده می کنیم، حتماً می بایست عمل تخمیر خمیر نان بدون دخالت جوش شیرین انجام شده باشد. در این صورت روی جذب نمی شود و سیستم ایمنی بدن دچار مشکل خواهد شد.
۸- مطالعات نشان داده که مصرف شیر تاثیرات مضر آلودگی هوا بر بدن را کاهش می دهد. در بدن انسان باکترهای مفیدی وجود دارند که عمل دفع ادرار و مدفوع و مواد آلاینده را تنظیم می کنند. هر وقت میزان باکتری های مفید بر اثر ورود سرب و مواد آلاینده به بدن کم شود، عمل دفع هم با مشکل مواجه می شود و این مواد در بدن باقی می مانند. شیر به دلیل دارا بودن ماده ای فعال به نام ” پتوبیوتیک “، سطح این باکتری های مفید را در روده انسان تعادل می بخشد. کاهش یا افزایش فلور طبیعی ( باکتری های مفید ) روده به صورت اسهال و یا یبوست بروز می کند، که درهر دو حالت برای سلامتی بدن مضر است. توصیه می‌شود دوغ و ماست‌های “پروبیوتیک” مصرف کنید.
چگونه در هوای آلوده ورزش کنیم؟
امروزه آلودگی هوا به یکی از مشکلات جدی مردم تبدیل شده است و به خصوص در شهرهای بزرگ خود را بیشتر نشان می‌دهد. در کنار این مورد، عدم تحرک و فعالیت بدنی نیز خود مشکلی دیگر به حساب می‌آید. حال در این شرایط، باید ورزش و فعالیت را بیشتر کرد یا از ترس آلودگی هوا آن را کنار گذاشت؟ قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا یا دود و گرد و غبار می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی در سلامتی فرد شود. از جمله این که صدمات قابل توجهی به ریه‌ها وارد می‌کند یا خطر ابتلا به حملات قلبی و سکته را میان زنان سالمند افزایش می‌دهد. خطر مرگ و میر ناشی از سرطان ریه و بیماری‌های قلبی ـ عروقی نیز تهدیدکننده است. اما اگر سالم هستید و بیماری خاصی شما را رنج نمی‌دهد، آلودگی هوا بهانه خوبی برای کنار گذاشتن ورزش نخواهد بود.
برای کاهش اثرات آلودگی هوا هنگام ورزش بهتر است موارد زیر را رعایت کنید:
– به یاد داشته باشید اگر بیماری و شرایط خاصی دارید، حتما قبل از ورزش و فعالیت بدنی در فضای باز، حتما با پزشک خود مشورت کنید.
– زمان ورزش کردن را با توجه به آلودگی هوا انتخاب کنید. مواقعی که آلودگی هوا در بیشترین حد است، از انجام فعالیت‌های ورزشی در فضای باز خودداری کنید.
– خیابان‌ها و مکان‌های شلوغ و پرترافیک را برای ورزش انتخاب نکنید. میزان آلودگی هوا در فاصله ۱۵ متری خیابان‌ها و جاده‌های شلوغ به بالاترین حد خود می‌رسد. پس بهتر است در اطراف این مکان‌ها ورزش نکنید.
– در نهایت اگر نمی‌توانید شرایط مناسبی را فراهم سازید در فضای بسته ورزش کنید. می‌توانید روال عادی فعالیت‌های خود را تغییر داده و فعالیت‌هایی در داخل محیط بسته انجام دهید. به کلاس‌های ورزشی مطلوب بروید و از سالن‌های ورزشی یا از باشگاه محلی دارای سیستم هواساز و بهداشتی استفاده کنید.
– از انجام فعالیت های شدید ورزشی در مواقعی که میزان آلودگی زیاد است خودداری کنید و سعی کنید سطح فعالیت را سبک و مدت آنرا کم کنید.
چند توصیه‌ی کلی
۱- تا جایی که می‌توانید از محیط‌های آلوده دور باشید.
۲- کودکان و سالمندان، بیماران تنفسی و قلبی تا حد امکان از تردد در هوای ناسالم خودداری کنند.
۳- از ورزش کردن در محیط‌های آزاد خودداری کنید.
۴- در صورت امکان روزهایی که میزان آلودگی بسیار زیاد است از فعالیت های ورزشی خودداری کرده و ورزش را به روز دیگری موکول کنید.
۵- حواستان به سردرد، تنگی نفس و کلاً علائمی که در بالا اشاره کردیم باشد و در صورت لزوم به پزشک مراجعه کنید.