گلوی شهر در پنجه آلودگی …

روز با سوزش چشم ها، تنگی نفس، سرفه های پی درپی و کم حوصلگی آغاز می شود. در برنامه صبحگاهی تلویزیون دکتر تاکید می کند حتما از ماسک استفاده کنید! هوای سرد و خاکستری برشانه شهر سنگینی می کند. از ارتفاعات اطراف می توان سیاهی دود و گرفتگی دل یک کلان شهر را به وضوح دید.

چه قدر باید بی توجه و بی اعتنا باشیم که در چنین شرایطی فعالیت اتومبیل فرسوده و بیمار خود را به سلامتی هوای شهر و مردم اطراف حتی سلامتی خودمان ترجیح دهیم!

کشیدن سیگار، دود اگزوز اتومبیل و بی اعتنایی به حقوق دیگران و سلامتی خود اولین اقدامات مخرب در جهت آلودگی ریه های شهرمان است. شهر که آسم بگیرد، کودکان مان برای دویدن و زندگی کردن نفس کم می آورند.

معمولا در لایه پایین جو درجه حرارت هوا با افزایش ارتفاع کاهش می یابد. بنابراین طبیعی است که حرکت صعودی هوا به وجود می آید، آلودگی ها را با خود به طبقات بالایی جو می برد و از محل تنفس دور می کند؛ اما در بعضی از شرایط جغرافیایی خاص (مثل احاطه شدن شهری با کوه ها)، لایه هوای گرم همچون سقف شیشه ای که بالای شهر را پوشانده باشد هوای سرد پایین را محبوس می کند و مانع از بالا رفتن و دور شدن آلودگی از سطح شهر می شود. در این حالت، جریان هوا برعکس شده و باعث پایداری بیشتر هوا و تراکم گازهای آلاینده تا حد بسیار خطرناک می شود که به این حالت وارونگی جوی (Inversion) می گویند. متاسفانه تهران بیش از دو سوم روزهای سال با پدیده وارونگی جوی روبروست. این حالت بیشتر در پاییز و زمستان روی می دهد.

آلودگی هوا یک معضل جهانی

وقتی آلودگی هوا به سلامتی انسان ضرر می رساند، در نگاه دیگری اقتصاد و سرمایه های کشور لطمه می بیند.

مریم دهدار یک فرهنگی در حالی که به همراه فرزندش به انتظار سرویس مدرسه ایستاده اند، ماسک سفید رنگی را بر روی بینی و دهان خود زده است. وی می گوید: «به خاطر آسم هم باید از اسپری های گرانقیمت استفاده کنم که معمولا با دفترچه بیمه حساب نمی شوند، و هم این که هر چند وقت یکبار مجبور به استفاده از مرخصی می شوم.»

دختر دانشجویی هم که در ایستگاه اتوبوس به انتظار ایستاده می گوید: «هر صبح که از خواب بیدار می شوم عطسه های مکررم تا چند دقیقه ادامه دارد. گاه فکر می کنم رگ های سرم پاره می شود! شاید همه این حساسیت ها هم که امروزه مد شده اند، علتشان در آلودگی هواست!»

علی شکری مدرس دانشگاه و عضو هیئت علمی گروه پزشکی دانشگاه کردستان توضیح می دهد: «هرگاه یک یا چند ماده آلوده کننده هوا با غلظتی معین، برای مدتی در هوا موجود باشد به طوری که به انسان، گیاه، حیوان و اشیا زیان رسانده یا باعث کاهش رفاه، آسایش و کیفیت محیط زیست شود، آن هوا را آلوده گویند. به عبارت ساده تر هرگاه ماده یا موادی بیگانه به هوای سالم که خود مخلوطی از گازهای مختلف است، با غلظتی معین وارد شود به طوری که تعادل طبیعی مخلوط گازهای هوا را برهم بزند، می گوییم هوا آلوده است. مواد آلوده کننده ای که می تواند مخلوط هوا را تحت تاثیر قرار دهند، ممکن است به صورت گازها، بخار، مواد جامد و یا مجموعه ای از همه این عوامل باشند. منشا آلودگی هوا ممکن است طبیعی و یا انسان ساخت باشند.» این محقق در ادمه می گوید: «آلودگی هوا به صورت طبیعی از طریق غبار برخاسته از سطح خاک های فاقد پوشش گیاهی، غبار نمک، غبارهای کیهانی و گازهای ناشی از فعالیت های آتشفشانی به وجود می آید. اما در یک محیط شهری منابع آلوده کننده هوا به سه منبع خانگی، تولیدی و صنعتی و ترافیک وسایل نقلیه موتوری معطوف می شود.»

این مدرس دانشگاه ضمن این که پدیده هایی چون تخریب لایه ازن، گرم شدن اتمسفر زمین، خطر بالا آمدن آب اقیانوس ها، پیشروی اقیانوس ها به سمت خشکی و باران های اسیدی را نتیجه آلودگی هوا و از بین رفتن بخش های وسیعی از بیوسفر دانسته و می گوید: «این معضل، مشکل بزرگ نسل های آینده بشر در سراسر جهان خواهد بود. آن چه که امروزه تحت عنوان مسئله آلودگی هوا مطرح می شود، محصول فعالیت های گوناگونی بوده و دارای منشا انسان ساخت است. به طور کلی آلودگی هوا می تواند پیامدهایی چون تهدید جدی سلامت انسان، آسیب به جانوران و گیاهان، ایجاد خوردگی در فلزات و پوشش های حفاظتی، ایجاد فرسودگی و خوردگی بناها، فرسایش و تخریب آثار هنری مانند مجسمه ها و بناهای تاریخی، چرک ساختن بناها و مبلمان خانگی، تغییر شرایط اقلیمی در مقیاس محلی، منطقه ای و جهانی و بازتاب آثار ناشی از آن بر سلامت انسان را به همراه داشته باشد.»

کلکسیونی از پیامدهای جسمی و ضررهای مالی

تأسیسات صنعتی در اطراف شهرهای بزرگ مهمترین عامل آلودگی هوا در سطح جهان هستند. بازدیدی چند ساعته از مناطق صنعتی و کارگری اطراف کلان شهری چون تهران کافی است که پیش رویتان کلکسیونی از پیامدهای جسمی و ضررهای مالی ناشی از آلودگی هوا بر اثر فعالیت کارخانجات، پالایشگاه ها و مناطق صنعتی را بگستراند. اسماعیل آباد و درسون آباد دو روستایی هستند که در حلقه دودکش های پالایشگاه نفت محاصره شده اند. خوردگی فلز تنها منبع آب روستایی درسون آباد گواه شدت آلودگی است.

شیوع بیماری های پوستی و خاص و نیز مهاجرت روستائیان به شهر علاوه بر خسارت های جسمی و روحی مطمئنا ضررهای اقتصادی بیشماری به همراه خواهد داشت.

ساکنین منطقه که اکثرا از راه کشاورزی امرار معاش می کنند، حاضر نیستند به راحتی طرح های پیشنهادی کارشناسان را پذیرفته و به مهاجرت اجباری دست بزنند.

از سوی دیگر یک ذهنیت عمومی مبنی بر این که سبزیجات و دام های پرورش یافته در حواشی شهرهای صنعتی از آلودگی خاصی برخوردارند به گونه ای که بیماری های ناشی از آن گریبانگیر مردم شهر نیز می شود، بر افکار عمومی سنگینی می کند. سؤال این است که آیا واقعا آلودگی هوا بر سلول های گیاهی و جانوری تأثیر منفی می گذارد و در انسان تولید بیماری می کند؟

دهکده ای فرو رفته در آلودگی هوا و غبار فراموشی

زنان ده گردهم آمده اند و از غصه هایشان می گویند. یکی از آنها که لکه هایی همچون کک های پوستی بر صورتش دیده می شود، می گوید: «اگر لباس رنگ روشن بیشتر از یک روز روی بند بماند، بایداز سرشسته شود.

همین دیروز یکی از فامیل هایمان از مزرعه پایین چند دسته نعناع خریده و می خواست خشک کند. بعد از خشک کردن، رنگشان سیاه شد و همه را دور ریخت.

بارندگی که می شود حالت سیاهی دارد. بوی نفت و گازوئیل پالایشگاه و بوی تعفن دامداری های مجاور را توأمان باید تحمل کنیم.»

پیرزن از کار افتاده دیگری به نام فاطمه قربانعلی زاده در حالی که قوطی قرص هایش را نشانم می دهد، می گوید: «یک مرتبه پوست دست هایم شروع به سوزش می کنند و سرخ می شوند. شوهرم که خودش هم مریض احوال است از صبح برای پیداکردن این قرص ها به هلال احمر رفته است. این داروها کمیابند.»

نمی دانم از رنج است و یا از بیماری که چروک های عمیق پیشانی اش چین بر می دارند و به گریه می افتد. پسر جوان کارگرشان را هم به گمانم دیرزمانی نیست که از دست داده اند. باد که می آید بوی سوختن و سکوت برای آبروداری همه جا را پر می کند.

در خرید سبزیجات دقت کنید

دکتر حسن پوربابایی با تخصصی اکولوژی جنگل به زبانی ساده مباحث دانشگاهی را برایمان این گونه توضیح می دهد: «آلودگی هوا بر تمامی محصولات گیاهی، سلامت انسان و دام تأثیر مستقیم دارد. گیاهان به طور طبیعی دی اکسید کربن محیط را گرفته و اکسیژن پس می دهند.

در شرایطی که ۲So و ۲No در محیط زیاد باشد، گیاه به جای دی اکسید کربن، مواد ۲So و ۲No را جذب خواهد کرد. این مواد با آب درون سلول ها قاطی شده و اسید سولفوریک و اسید نیتریک حاصل می شود.»

این محقق به شهروندان توصیه می کند در هنگام خرید سبزیجات به رنگ برگ ها و فرم آنها دقت کنید. سوختگی برگ را در صورتی که کشندگی بافت رخ داده باشد «نکروز» و در صورتی که سبزینه (کلروفیل) از بین رفته باشد «کلروز» می گویند.

پوربابایی ادامه می دهد: «وقتی برگ سبزی و گیاه لوله شده باشد، بیماری اپی ناستی (Epinasty) گرفته، بر اثر تأثیر آلودگی هوا و تولید اسید در سلول گیاهی، بخش های پایین برگ سبزیجات از بین رفته و قسمت های بالایی لوله می شود.»

وی گیاهان را در برابر آلودگی هوا به سه گروه مقاوم، نیمه حساس و حساس تقسیم کرده و می گوید: «گیاهانی چون چغندر قند، لوبیا، هویج، توت فرنگی در گروه مقاوم ها هستند.

ذرت، باقلا، گل داوودی و گل بگونیا نیمه حساس و اسفناج، تربچه، چاودار، نخودفرنگی، تنباکو، سیب زمینی و گوجه فرنگی جزء سبزیجات حساس به آلودگی هوا هستند.»

این متخصص اکولوژی گیاهان صراحتا می گوید: «اگر گیاه ضعیف شود بر اثر آلودگی آفات، حشرات، ویروس ها و باکتری ها به آنها حمله می کنند.

گیاه که بیمار شود، مشخصا انسان هم بیمار خواهد شد. بعید نیست حتی این قبیل بیماری ها به نسل بعدی منتقل شود.»

تاثیر آلودگی بر دام ها

یک مزرعه دار که مشغول جمع آوری آخرین بخش سبزیجات قبل از شروع موج سخت سرماست، می گوید: «به همه تذکر داده اند که باید مزرعه های نزدیک محیط آلوده را رها کرده و به بخش هایی که هوای سالم دارند منتقل شویم. در آن بخش ها هم گفته اند ذرت و گندم بکاریم.»

محمد جامعی که یونجه دامی برداشت می کند، می گوید: «ما که سبزی نمی کاریم، کار ما یونجه کاری است. اما همین یونجه ها را هم که با آب لشاب (فاضلاب) و در هوای آلوده رشد کرده اند، گوسفندان می خورند. بیماری وارد بدن آنها می شود و بعد مردم شهر از همین گوشت استفاده می کنند.»

گزارش هایی که بر مبنای میزان آلودگی هوای تهران تهیه شده، بسیار ضد و نقیض بوده و گاه به شدت نگران کننده اند. براساس آخرین اندازه گیری های انجام شده در سال های گذشته میزان آلاینده های سرطان زای شناخته شده سوخت ناقص بنزین در هوای تهران دست کم بیشتر از ۱۰ برابر استانداردهای اتحادیه اروپاست. مطمئناً در فصول سرد سال به دلیل سنگینی هوا این وضعیت بحرانی تر نیز خواهد شد. در این میان عده ای از مسئولان کنترل پدیده آلودگی هوا دائماً نتایج فعالیت های انجام شده در راستای کاهش آلودگی هوا را مثبت ارزیابی کرده و حتی اطمینان خاطر می دهند که مثلا در سال ۸۷ حتی یک روز هم در حالت بحرانی نبوده ایم! به راستی این ادعاها درست است و یا نتایج گزارش ها را جدی بگیریم؟ به هر جهت کلان شهری چون تهران سال هاست که از درد آلودگی هوا رنج برده و به گفته برخی کارشناسان بیش از دویست روز از سال ساکنان این شهر تصویر محوگونه ای از توچال، دربند و درکه را می بینند.

انتشار آلاینده ها در هوای تهران از دو منبع ثابت و متحرک صورت می گیرد. براساس مطالعات انجام شده در حال حاضر سالانه ۷۰ تن ذرات معلق گوگرد، ۲ تن سرب، سه هزار و ۵۶۰ تن منواکسیدکربن، یک هزار و ۲۶۰ تن ترکیبات آلی فرار غیرمتان، ۲۸۵ تن اکسیدهای گوگرد و ۴۵۲ تن اکسیدهای ازت در هوای تهران منتشر می شود که باتوجه به وضعیت اقلیمی و جغرافیایی تهران و پدیده وارونگی، آلودگی های یاد شده مدت زیادی در سطح زمین و فضای تنفسی انسان ها باقی می ماند. در میان منابع گوناگون انتشار، خودروها عامل انتشار ۷۵درصد از ذرات معلق (مهمترین آلاینده های هوای تهران)، ۹۵درصد منواکسیدکربن و ۶۰درصد اکسیدهای ازت هستند. در حالی که صنایع ۷۵ درصد از ترکیبات آلی، ۵۵درصد از دی اکسید گوگرد و ۴۶ درصد از گازهای گلخانه ای را منتشر می سازند.

هر نفر یک اتومبیل!

وقتی پشت ترافیک یک خیابان گرفتار می شوید، کافی است به ماشین هایی که در حلقه آنها محاصره شده اید، نیم نگاهی بیندازید. متأسفانه قریب به اتفاق آنها تک سرنشین هستند.

محمد داوری راننده تاکسی می گوید: «بعضی ها می گویند دارندگی و برازندگی!

یک خانواده را در همسایگی مان می شناسم که سه دستگاه اتومبیل دارند. خانم حتی برای رفتن تا سر کوچه هم ماشین می برد. محل کار پدر و تحصیل دختر در یک نقطه است، اما دختر خانواده از اتومبیل خود استفاده می کند. کجای دنیا از وسیله شخصی این طور استفاده می کنند؟ بیائیم فرهنگ سازی کنیم. به این افراد بگوییم چه ظلمی در حق مردم می کنند.»

مهار روند صعودی آلایندگی هوا

حسن اصیلیان معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست و رئیس کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوای تهران با اطمینان خاطر از این که توانسته ایم روند صعودی آلودگی هوای تهران را مهار کنیم و به یک وضعیت ثابتی برسیم، می گوید: «اگر سوخت استاندارد توزیع شود، حمل و نقل عمومی گسترش پیدا کند و افراد کمتر از خودروهای شخصی خود استفاده کنند، قطعاً به نتایج بهتری خواهیم رسید.»

وی ادامه می دهد: «دستگاه های سنجش میزان آلودگی هوا در سطح تهران ۱۸ عدد است که به ۴۴ دستگاه خواهد رسید. این دستگاه ها مطابق استانداردهای بین المللی پارامترها را سنجیده و گزارش می کنند. فعلا از روی گزارشات تهیه شده تعداد روزهای هوای پاک نسبت به سال گذشته کمی کمتر بود، دلیلش هم به خشکسالی و وجود گردوغبار در نیمه اول سال برمی گردد. روزهایی که با هوای ناسالم کم داشته ایم و روزهایی که شرایط اضطراری باشد اصلا نداشته ایم.»

کاش باران ببارد

بدون تردید هر میزان تلاشی که برای مهار آلودگی هوا تا به حال صورت گرفته باید باز هم دوچندان شود. ساده انگارانه به نظر می رسد که به برگزاری چند جلسه اضطراری در فصل سرد سال اکتفا کرده و بی آن که به نتیجه قابل ملاحظه ای برسیم، منتظر باران و برف بمانیم.

عاطفه صادقی با دختربچه ۵ساله خود در ایستگاه اتوبوس توقفی چند دقیقه ای دارد. وی گوشه مقنعه خود را جلوی دهان و بینی گرفته و شال محکمی نیز به دهان دخترش بسته است. این شهروند تهرانی می گوید: «واقعاً چه می توان گفت؟ خودتان دود سیاهی را که از این اتوبوس خارج می شود ببینید. اگر وسیله شخصی بود، سهل انگاری را به پای صاحب اتومبیل می گذاشتیم، ولی در مورد وسایل نقلیه عمومی شرکت اتوبوسرانی و برنامه ریزان و دست اندرکاران مسئولند. الان که اکثر خط ها هم به جای بلیط کرایه می گیرند، پس چرا هنوز اتوبوس های فرسوده در برخی خطوط دیده می شود و همین اتوبوس های به اصطلاح جدید را هم چک نمی کنند؟»

در همین حین یک وانتی هم از جلوی صف مسافران می گذرد و غباری سیاه تر از سیاه (قیرگونه) به همراه دود اگزوز معیوبش را به صورت مردم می پاشد. خوب که دقت می کنم می بینم صدای موسیقی اش تمام خیابان را پر کرده است. برای یک چنین وانت از رده خارجی ضبط گرانقیمتی خریده اند، اما به فکر معاینه فنی اش نیستند! همان طور که گفته شد از میان منابع متحرک انتشاردهنده آلاینده ها در هوای تهران خودروها، موتورسیکلت ها و خودروهای دیزلی و بنزینی بیشترین سهم را دارند.

خودروها عامل ۸۰ درصد آلودگی ها

اصیلیان رئیس کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوای تهران با اشاره به این که ۸۰درصد آلودگی هوای تهران به واسطه خودروهاست، می گوید: «سال ۱۹۷۰ قوانین مربوط به کاهش آلودگی هوا برای به اجرا گذاشته شدن در سطح جهان به تصویب رسید، اما تا ۱۵ سال بعد هرگز اجرایی نشدند. سپس دنیا متوجه خطر تخریب لایه ازن شد و به سرعت قوانین بین المللی مهار آلاینده هایی را که از عمر طولانی تری برخوردارند، به اجرا گذاشتند. در این قوانین کارخانجات به عنوان مهمترین منبع ثابت انتشار آلاینده ها و خودروها به عنوان مهمترین منبع متحرک انتشار آلاینده ها مدنظر قرار داده اند. طبق این مصوبات کارخانجات در سطح جهان موظفند خروجی های خود را کنترل کنند، خروجی خودروهای متحرک نیز باید در سطح استاندارد جهانی باشد.»

وی ادامه می دهد: «هم اکنون در اروپا استانداردهای یورو ۴ و یورو ۵ در حال بررسی و تصویب است. ایران در ارتباط با خودروهای بنزین سوز و گازوئیلی هم اکنون به سطح استاندارد یورو ۲ رسیده است. طبق یک برنامه زمانبندی شده باید در سال ۸۹ به یورو ۳ و تا سال ۱۹۹۰ به حد استانداردهای جهانی روز برسیم.»

معاون نیروی انسانی محیط زیست به مسئله جهانی تخریب لایه ازن گریزی زده و می گوید: «آلاینده هایی چون کلروفروکربن، هالومتان و متیل بورماید از عوامل اصلی سوراخ شدن لایه ازن به حساب می آیند. بیش از ۱۹۰ کشور دنیا به جز عراق و افغانستان به دنبال تصویب کنوانسیون وین، پروتکل مونترال را امضا کردند و متعهد شدند چنین آلاینده هایی را از خروجی کارخانجات خود حذف کنند. کشور توسعه یافته ای چون ایران تا ۲۰۰۹ میلادی باید بتواند ذرات سی اف سی و هالومتان ها را به طور کل حذف کند. ما دقیقا یک سال دیگر برای تحقق کامل این هدف وقت داریم و چون مصرف کننده ایم، توانسته ایم تاکنون ۹۵ درصد در این تعهد موفق باشیم. طبق یک برنامه ریزی کوتاه مدت تا ۲۰۱۵ میلادی متیل بورماید را حذف می کنیم و در یک برنامه درازمدت تا سال ۲۰۴۰ میلادی انتظار داریم هیچ گونه از آلاینده های مخرب لایه ازن در جو ایران یافت نشود.»

اختاپوس سرطان در سیاهی دود می آید

هوا مهمترین نیاز بشر است که از لحظه بدو تولد تا مرگ به آن احتیاج دارد. درهر شبانه روز به طور متوسط حدود ۱۶کیلوگرم هوا وارد ریه می شود. اگر این هوا آلوده باشد در معرض خطرات ناشی از آن قرار می گیریم.

مریم عبدی مغازه دار روستای درسون آباد از توابع تهران به زن برادر جوانش اشاره کرده و می گوید: «پارسال تومور سرش را درآورده اند. ما به او چیزی نگفته ایم، اما دارو مصرف می کند.»

در این خانواده اکثر افراد به گونه ای دچار بیماری سرطان هستند. پدر او نیز که پیرمردی از کارافتاده است، دچار همین بیماری است. گوشه اتاق روی تخت افتاده و چشم هایش را به سمت ما می چرخاند. بیماری پوستی و سرطان دو بیماری شایع در مناطق صنعتی آلوده به آلاینده های مخرب هستند. وضعیت اهالی این قبیل روستاها مصادیق بارزی از پیامدهای درازمدت آلودگی هوا و تاثیر آن بر زیست انسانی است.

شاید درسون آباد و اسماعیل آباد به دلیل نزدیکی با پالایشگاه دچار چنین مصیبت هایی شده باشند، اما در تهران خیال می کنید اگزوز معیوب موتورسیکلت شما کمتر از آن مصیبت به بار می آورد؟ واقعا وقتش رسیده که لااقل به خاطر سلامتی خودمان استانداردها را رعایت کنیم.

در خانه دیگری ابراهیم پسر جوانی است که برادر بزرگترش ازدواج کرده و او را با والدین پیرو بیمارشان تنها گذاشته است. ابراهیم به تنهایی کارگری می کند و چرخ خانه را می گرداند یکی از والدین تنگی نفس و دیگری هم سرطان دارد. خودش چیزی نمی گوید. رویش نمی شود غرور مردانه را بشکند و از درد بگوید، اما همه خانه های این جا همین درد بزرگ را در سکوت مخفی کرده اند.

آلاینده های مخرب

علی شکری عضو هیئت علمی دانشگاه کردستان گروه پزشکی توضیح می دهد:

«بنزین حاوی سرب (تترا اتیل و تترامتیل سرب) معمولا دارای ترکیبات پاک کننده از نوع دی کلرو اتان و دی بروم متان هستند. تاثیر سرطان زایی این دو ترکیب نیز بر جانوران به اثبات رسیده است. خودروهای گازوئیل سوز (دیزلی) از خود هیدروکربن های چندحلقه ای معطر انتشار می دهند که دارای اثرات سرطان زا هستند. همچنین هیدروکربن های مذکور قادرند بر عوامل ژنتیک اثرات منفی اعمال نموده و ساختمان ژن ها را دگرگون سازند. این شرایط مانند آن چه در مورد اکثر کامیون ها، اتوبوس ها و مینی بوس های دیزلی موجود در ایران صدق می کند، زمانی که مراقبت لازم از خودرو به عمل نیاید، تشدید شده و دامنه آلودگی هوا گسترده تر می شود.»

این متخصص علوم پزشکی ادامه می دهد: «آلاینده هایی که تاکنون مورد بحث قرار گرفته اند، جملگی در زمره آلاینده های اولیه به حساب می آیند. آلاینده های اولیه تحت تاثیر عوامل محیطی مانند تابش خورشید، رطوبت هوا، ذرات غبار و دیگر آلاینده ها از طریق انجام واکنش های شیمیایی به آلاینده های ثانویه تبدیل می شوند که در اکثر موارد در مقایسه با آلاینده های اولیه از قدرت تخریب بیشتری برخوردارند.»

شکری صراحتا می گوید: «در مورد آلاینده های ثانویه اطلاعات قابل توجهی در اختیار نیست، ولی با توجه به مناسب بودن شرایط اولیه برای تشکیل این نوع آلاینده ها (تابش آفتاب، وجود غبار و سایر آلاینده ها در هوا) می توان تشکیل آلاینده هایی چون اسید سولفوریک و اسید نیتریک را در هوای تهران و دیگر شهرهای آلوده قریب به یقین دانست.

هرگاه آلاینده های اولیه و ثانویه را که منشا تشکیل آنها وسایل نقلیه موتوری هستند، با هم در نظر بگیریم به این نتیجه می رسیم که حدود ۴۰ نوع ماده آلاینده وارد هوای تهران می شود!»

روزهای سرد سال که فرا می رسند هر لحظه بیم آن می رود که خبر وارونگی هوا و وضعیت هشدار برای هوای تهران اعلام شود و حداقل پیامد منفی آن خانه نشین کردن دانش آموزان است.

عدم مدیریت اصولی در کلان شهری چون تهران، معضل ترافیک به عنوان اصلی ترین مانع در راه کاهش آلودگی هوا و نیز فقدان ساختار اجرایی مناسب برای نظارت و کنترل بر روند رو به تزاید این پدیده مخاطره آمیز موجب شده تا شهر تهران در ردیف آلوده ترین شهرهای دنیا قرار گیرد. تحقیقات انجام شده نشان می دهند میزان آلاینده های شهر تهران حدوداً ۲.۵ برابر استاندارد جهانی است. با این شرایط «تعیین محدوده اضطرار»، «زوج و فرد کردن تردد خودروها»، «ایجاد مراکز امدادرسانی در میادین»، «افزایش ساعات کنترل طرح ترافیک» تنها مواردی بوده که برای مبارزه با آلودگی هوا در تهران به مرحله اجرا درآمده است و جز راهکارهای مقطعی هنوز پیشنهاد پیشگیرانه ای به طور جدی ارائه نشده است.

طرح تعویض خودروهای فرسوده نیز به دلیل کمبود بودجه کماکان جدی گرفته نمی شود.

بیماری های تنفسی، قلبی و عروقی و نیز ناراحتی هایی چون اضطراب، افسردگی و… آثار هوای آلوده شهر است. طرح زوج و فرد کردن خودروها، تعطیلی موقت ادارات و مدارس، افزایش منطقه کنترل ترافیک و… همگی طرح های مقطعی با تأثیرگذاری کمی بوده اند. متأسفانه برای به اجرا گذاشتن طرح های مهار آلودگی هوای تهران متولی مشخصی وجود ندارد. جای خالی قوانین قضایی نیز در تعدیل آلودگی ها کاملا احساس می شود.

براساس آخرین آمارهای جهانی ایران در میان ۱۳۳کشور در ردیف ۱۷ از نظر آلودگی هوا قرار دارد و سالانه ۱۴هزار و ۴۲۰ میلیارد ریال به بودجه ایران خسارت وارد می شود.

به راستی زمان آن نرسیده که کنگره ها و همایش های مربوط به مباحث مهار آلودگی هوا ختم به خیر شوند و حرکت جدی تری را به صورت عملی آغاز کنیم؟

اصلاح معماری شهر راه دیگری برای کاهش آلودگی هوا

تهران بزرگ با مساحت ۷۰۷ کیلومترمربع در موقعیت ۵۱.۱۰ درجه طول جغرافیایی و ۳۸.۴۱ درجه عرض جغرافیایی و در ارتفاع حدود یک هزار و ۲۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته است. قله دماوند با ارتفاع پنج هزار و ۶۲۸ متر از شمال و قله توچال با ارتفاع سه هزار و ۹۳۳ متر ارتفاع در شمال غربی آن قرار دارد. کوه های جنوب و جنوب شرقی آن در حدود ۲هزار متر ارتفاع دارند. ارتفاع مرکز تهران حدود یک هزار و ۲۰۰ متر و ناحیه شمیرانات حدود یک هزار و ۶۰۰ متر از سطح دریا است. بنابراین جنوب تهران نسبت به مرکز آن مرتفع تر است و این ارتفاع با دور شدن به سمت جنوب افزایش می یابد. شرق و غرب تهران نیز نسبت به مرکز آن مرتفعتر است و باتوجه به این موارد شهر تهران را می توان به صورت کاسه ای نامنظم مجسم کرد که از نظر جغرافیایی و اقلیمی مکان مناسبی برای یک شهر گسترده و بزرگ نبوده است.

محسن امیری راد کارشناس جغرافیا برایمان در مورد ساخت و سازهای مدرن شهر تهران و ارتباط آن با گسترده شدن دامنه آلودگی هوا توضیح می دهد: «ساخت و سازهای مدرن چندین طبقه که در جای جای شهر قد علم کرده اند، از موانع اصلی جابه جایی هوای تهران به حساب می آیند. میزان غلظت مواد آلوده در اتمسفر نه تنها به سرعت باد بلکه به جهت آن نیز بستگی دارد. متأسفانه تحقیقات هواشناسی مشخص کرده که ۷۰درصد بادهای تهران بین ۱ تا ۶ گره بوده و جزو بادهای ضعیف (زیر ۱۰ گره) محسوب می شوند. این بادها اکثراً جهت مشخص و یک سویه ای نیز ندارند. به این ترتیب اکثر روزهای سال هوای این شهر آرام است. بادهای ضعیف به بدنه سازه های بزرگ برخورد کرده و ضعیف و ضعیف تر شده تا جایی که به نسیم گذرایی تبدیل می شوند. قدرت نسیم کمتر از آن است که بتواند توده هوای آلوده و انباشته از آلاینده ها را به نقطه دیگری خارج از آسمان تهران بکشاند. در چنین وضعیتی به ویژه در فصول سردسال اکثر شهروندان احساس سنگینی در قفسه سینه دارند، چون توده هوای آلوده بر فراز شهر در جا زده است.»

سؤال اساسی دیگری که جنبه تخصصی در معماری شهری دارد این است که آیا نمی شود با جهت یابی درست و کار کارشناسی در امر معماری شهر، آسمانخراش ها را به گونه ای طرح ریزی کرده و بسازیم که بادها را در یک کانال هدایت کنند؟

موج سرما و تنگی نفس

هوا به شدت سرد است. یکی از خانم های مسافر پنجره اتوبوس را کاملا باز گذاشته و اعتراض دیگران به گوش می رسد، اما واقعاً می توان آثار ناراحتی ناشی از کمبود اکسیژن را در چهره اش دید. قوطی اسپره سبز رنگش را از کیف بیرون می آورد و در دهان می گذارد.

کمی که آرام می گیرد از او می پرسم احساس خفگی دارید؟ خیلی آرام و بریده بریده پاسخ می دهد: «بخشی از ریه ام ناراحتی دارد و چند سالی می شود که با تنگی نفس دست و پنجه نرم می کنم.»

این شهروند به فرزند خردسالش اشاره کرده و ادامه می دهد: «نمی دانید سر به دنیا آوردن پسرم چه رنجی متحمل شدم. همه دکترها می گفتند با این آسم خطر ایست قلبی هم وجود دارد، اما خدا خواست و هر دو زنده ماندیم. الان هم هر وقت هوا سرد و سنگین می شود باز ناراحتی هایم شدت می گیرند.»

وارونگی دما، خطرناکترین فاکتور جوی در آلودگی هوا

بین سردی هوا و آلودگی چه رابطه ای وجود دارد؟ هوا مهمترین نیاز بشر است. هر فرد روزانه ۱۶کیلوگرم هوا در دم و بازدم خود تنفس می کند. از سوی دیگر مهمترین و خطرناکترین فاکتور جدی در آلودگی هوای یک ناحیه پدیده اینورژن (وارونگی دما) است. به طور طبیعی در فصول گرم سال وجود هوای سبک و گرم در طبقات پایین و هوای سرد و سنگین در طبقات بالایی جو سبب می شود هوای سبک بسمت بالا صعود کرده و عوامل آلوده کننده نیز به سمت طبقات فوقانی جو رانده شوند. در این حالت یک تهویه طبیعی رخ می دهد، اما در فصول سرد سال وقتی پدیده وارونگی دما رخ می دهد، هوا پایدار مانده و همراه با تمام ناخالصی ها و عوامل آلوده کننده در زیر سطح وارونگی دما محبوس می ماند. در چنین شرایطی میزان اکسیژن هوا به علت مصرف تدریجی آن کاهش و میزان آلوده کننده های هوا به علت تولید تدریجی آنها افزایش می یابد. به این ترتیب هوا به شدت آلوده می شود و برای بیماران قلبی و عروقی و تنفسی بسیار خطرناک است. خانه نشین شدن این قشر به همراه زنان باردار و کودکان دم دستی ترین و مقطعی ترین اقدامی است که تا به حال مکرراً در تهران تجربه کرده ایم.

اثر ذرات مخرب بر سلامت ریه

اثرات آلودگی هوا بر ارگان های مختلف بدن به ویژه دستگاه تنفس از هیچ کس پوشیده نیست. دکتر علی شکری درمورد اثرات ذرات بر سلامت انسان توضیح می دهد: «ورود ذرات به قسمت های مختلف دستگاه تنفسی بستگی به قطر آنها دارد. دستگاه تنفسی سالم مکانیسمی خودکار برای تمیز کردن دائمی مجاری هوا دارد که به همین جهت ذراتی که قطرشان در حدود ۲ تا ۱۰ میکرون است بعد از برخورد به مژک های سطح نای و نایژه ها به وسیله این مکانیسم به بیرون رانده می شوند. ذرات ریزتر (۰.۱ تا ۲میکرون) عیناً به داخل شش ها نفوذ می کنند و حتی ممکن است به طور دائمی در آن جا بمانند. ذرات ریزتر از ۰.۱ داخل کیسه های هوایی می شوند و با هوای بازدم خارج می شوند. حتی بعضی از گازها که به وسیله ذرات ریز با قطر۰.۱ تا ۲میکرون جذب می شوند، احتمالاً با آنها به داخل قسمت های مختلف شش نفوذ می کند درحالی که رسیدن این گازها به تنهایی و بدون کمک ذرات امکان پذیر نیست.»

وی در ادامه می گوید: «مطالعات نشان دادند که دی اکسید گوگرد به وسیله ذرات معلق دوده به داخل شش ها منتقل می شوند و روی بافت ها اثر می گذارند. در صورتی که این گازها به تنهایی قادر به رسیدن به آن قسمت های شش نیستند. ضمناً قدرت نگهداری ترکیبات آلی سرطان زا در داخل شش ها وقتی که همراه ذرات دوده ای استنشاق می شوند خیلی بیشتر است تا به تنهایی. ذرات استنشاق شده ممکن است در مجاری فوقانی تنفسی (درست مثل گازها) اثر تحریکی داشته باشند یا ممکن است در داخل شش ها نفوذ کنند و در آن جا انبار شوند و در این حالت احتمال بروز عارضه کدر شدن شش ها وجود دارد. این عارضه نشان دهنده آن است که افراد به مدت طولانی در معرض آلودگی هوا بوده اند.»

سکته و سرطان دو عامل اصلی مرگ و میر در تهران

جالب است که بدانید سالانه ۲میلیون نفر در اثر آلودگی هوا در سطح جهان جان خود را از دست می دهند. این حقیقت تلخ گواه این است که همه کشورها باید مسئله مهار آلودگی هوا را در رأس برنامه های خود قرار داده وگرنه به نسل های آینده بشر صدمات جبران ناپذیری وارد می شود. به جهش های ژنتیکی در اثر آلودگی هوا بیندیشید. به چند میلیون بیمار ریوی و میلیون ها سکته قلبی فکر کنید. بی توجهی چیزی جز باز کردن آغوشمان به روی درد، بیماری و مرگ نیست.

درحالی که سایر کشورها با جدیت بیشتری به این مسئله مهم اهتمام دارند، متأسفانه باید گفت علی رغم کارهایی که در ایران صورت گرفته هنوز نتیجه ای در حد آرامش خاطر عایدمان نشده است. واقعیت تلخی که متخصصان علوم پزشکی به آرامی زمزمه می کنند این است که در ده سال آینده سکته و سرطان دو عامل اصلی مرگ و میر در کلان شهری چون تهران خواهد بود.

در روستای درسون آباد از توابع تهران به پرده های سفید بزرگی خیره می مانم که به در ورودی منازل از سمت بیرون نصب کرده اند. این پرده ها اکثراً از جنس تور بوده و رنگ سفیدشان به کدری می گراید. این روستا اگرچه قربانی آلودگی پالایشگاه است، ولی ریز آلاینده های جوی آن منطقه با ریز آلاینده های غرب آسمان تهران چندان تفاوتی ندارد. در این منطقه پژوهشگران می توانند به راحتی نمونه های انسانی را پیدا کنند که براثر آلودگی هوا صدمات جبران ناپذیر جسمی را متحمل شده اند.

مریم عبدی مغازه دار ده می گوید: «اگر این پرده ها را نزنیم از هجوم غبار، مگس و نسیم هایی که پر از آلودگی هستند در امان نخواهیم بود. وجود پالایشگاه از یک طرف و از سوی دیگر گاوداری های غیربهداشتی منطقه آلودگی را به اوج رسانده است.»

از وی سؤال می کنم: معمولاً هرچند مدت یکبار پرده های داخل منزل شسته می شوند؟

وی می گوید: «حداکثر هر دو هفته یکبار!»

پشتوانه قضایی طرح های مهار آلودگی را تقویت کنیم

در چنین شرایطی روشن است که برای مهار آلودگی هوا یک عزم ملی لازم است. همه سازمان ها باید در یک کانال مشخص طرح های خود را به اجرا گذاشته و دستگاهی مشخص با قدرت عملیاتی کردن طرح ها و نظارت وجود داشته باشد.

حسن اصیلیان رئیس کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوای تهران از دو طرح که به زودی اجرا خواهند شد خبر داده و می گوید: «در تلاش هستیم کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوا را به سطح شهرستان ها نیز ببریم و حداقل در مراکز استان ها یک کمیته شکل بگیرد. از سوی دیگر لازم است بحث معاینه فنی خودروها جدی تر گرفته شده و سطح معاینه فنی را ارتقا ببخشیم. حتی باید پشتوانه قضایی خود را در این طرح تقویت کنیم. می خواهیم مصوبه ای به مجلس و دولت ببریم مبنی بر این که چنانچه خودرویی فاقد معاینه فنی باشد (به ویژه در تهران) متوقف شود.»

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *