آلودگی هوا یکی از مهمترین مواردی است که همواره کلان شهرهای ایران و جهان با آن درگیر هستند. تاکنون طرح های بسیاری برای کنترل این آلودگی هوا، خصوصا در تهران پیاده سازی شده است که هیچ یک از انها نتوانسته اند نتیجه مورد نظر را به دست آورند و همچنان هوای تهران در نیمه دوم سال در وضعیت بسیار بد و آلوده ای قرار می گیرد.
تاکنون مسائل متعددی در رابطه با علت آلودگی ها مطرح شده است، وجود خودروهای فرسوده، خودروهای تک سرنشین و … ، اما یکی از مهمترین دلایلی که جدیدا به آن اشاره شده است، استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه ها است.
سوخت مازوت یکی از سوخت هایی است که آلودگی بسیاری را به همراه خواهد داشت و مسلما استفاده از آن در نیروگاههای نزدیک تهران می تواند نقش مهمی در آلودگی هوای تهران داشته باشد.
البته جناب آقای ناصر اسکندری، معاون راهبردی شرکت برق حرارتی مدعی شده اند که تمامی نیروگاه های اطراف تهران از گاز استفاده می کنند و سالهاست که از مازوت استفاده ننموده اند.
در شرایطی که در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، کشور ما با کمبود گاز مواجه بود و گاز بسیاری از مناطق قطع بود، مسلما باور این حرف ایشان بسیار سخت به نظر می رسد. زیرا در صورت مواجه شدن با کمبود گاز، مسلما گاز نیروگاهها و کارخانه های سیمان هم قطع خواهد شد و آنها ناگزیر به استفاده از مازوت هستند و استفاده از مازوت برابر است با آلودگی هوای شدید، یعنی همان مسئله ای که امسال تهران و شهرهای اطراف آن یعنی اراک و قزون هم با آن مواجه بودند.
مازوت چیست؟
مازوت یا نفت کوره یکی از هیدروکربن های نفتی محسوب می‌شود که در مراحل پالایش نفت خام بدست می آید. این ماده کیفیت پایین و ویسکوزیته بالایی دارد و در نیروگاه های حرارتی و موارد مشابه از آن استفاده می گردد.
ترکیب مازوت در اروپا و همچنین ایالات متحده، شکسته شده و به گازوئیل تبدیل می شود. در گذشته، مازوت برای گرم کردن خانه ها در کشورهای شرقی و شوروی سابق مورد استفاده قرار می گرفت چون تجهیزات لازم به منظور تبدیل مازوت به سایر محصولات پتروشیمی وجود نداشت. در کشورهای غربی به کوره هایی که از مازوت استفاده می کنند، کوره های “ضایعات سوز” گفته می شود.
بر این اساس مازوت نوعی نفت کوره با کیفیت بسیار پایین به شمار می‌آید نفت کوره از جمله فرآورده‌های نفتی است که در بسیاری از موتورها، چراغ‌ها، گرمکن‌ها و کوره‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنین به عنوان حلال نیز از آن بهره می‌گیرند. نفت کوره همانطور که گفته شد از نفت خام بدست می‌آید و برای استفاده در کاربری‌های مختلف، آن‌را پالایش می‌کنند.
Mazut-100 (مازوت ۱۰۰) نیز نوعی نفت کوره است که با مشخصات خاصی تولید می شود. تفاوت اصلی میان انواع مختلف مازوت ۱۰۰، مقدار گوگرد به کار رفته در آن است. مازوت به طور عمده توسط کشورهای آذربایجان، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و ایران تولید می شود.
هر چقدر گوگرد مازوت کمتر باشد، کیفیت آن بهتر است. گوگرد ۰۵/۰ درصد، کیفیت فوق العاده ای برای وسایل نقلیه و غیره دارد، در حالی که سایر کیفیت ها برای ژنراتورها، نیروگاه ها و غیره مناسب است.
اثرات ورود مازوت به محیط زیست چیست؟
همانطور که گفته شد، برای گرم شدن بویلرها در نیروگاههای حرارتی از مازوت استفاده می‌کنند اما ورود مازوت و سایر نفت‌های کوره به محیط زیست آثار مختلفی را به همراه دارند، نفت‌های کوره همچون مازوت از مواد شیمیایی مختلفی تشکیل شده‌اند و هریک نوعی مخلوط متفاوت از دیگری به شمار می‌آید. زمانی که این مواد به خاک یا آب‌های سطحی می‌رسند، بخشی از آنها تبخیر می‌شوند برخی دیگر نیز به دلیل نشتی مخازن نگهداری آنها در آب و خاک حل خواهند شد.
مواد شیمیایی تبخیر شده می‌توانند در اثر تابش نور خورشید به ترکیبات دیگری شکسته شوند. این اتفاق در اثر فعالیت‌های قارچ‌ها و باکتری‌های داخل آب یا خاک نیز صورت می‌گیرد. این مواد شیمیایی که در خاک و محیط‌های دیگر وجود دارند می‌توانند تا بیش از یک دهه در محیط زیست باقی بمانند. بنزن، تولوئن و زایلین از جمله این ترکیبات سمی هستند.
امروزه ما به روش‌های مختلفی در معرض فرآورده‌های نفتی از جمله نفت کوره و مازوت قرار می‌گیریم. محتمل‌ترین حالت زمانی است که برای گرم‌کردن خانه‌ها از نفت سفید استفاده شود که در گذشته بسیار رواج داشته است. علاوه بر این، از نفت سفید و سایر ترکیبات نفتی به عنوان حلال و پاک‌کننده نیز بهره می‌گیرند. بنابراین در صورت ذخیره و نگهداری این مواد در منزل و تبخیر آنها، احتمال تماس آنها با پوست بسیار زیاد است. علاوه بر این، وجود نیروگاههای حرارتی در نزدیکی شهرها و استفاده از مازوت در آنها سبب قرارگیری انسان در معرض ترکیبات حاصل از سوختن ناقص این فرآورده‌ها خواهد شد.
مازوت و سایر سوخت‌ها زمانی که آنها را در هوا تنفس یا اینکه آب و غذای آلوده را مصرف کنید و همچنین به هنگام تماس پوست با این مواد، وارد بدن می‌شوند. همچنین اگر محل کار یا زندگی شما در نزدیکی کارخانه‌ها و نیروگاه‌هایی باشد که از این سوخت استفاده می‌کنند، مازوت و سایر سوخت‌ها وارد بدن می‌شوند.
اثرات استفاده از مازوت بر سلامتی
در اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی حاوی گوگرد همچون مازوت، ترکیباتی موسوم به Sox منتشر می‌شوند که بخش بیشتر آن‌را SO2 تشکیل می‌دهد SO2 گازی سمی است که برای سلامتی مضر است. این گاز، وزن بیشتری نسبت به هوا دارد و زمانی که غلظت آن در هوا به بیش از ۵۰۰ppb برسد، بوی بدی خواهد داشت که در این سطح، کشنده خواهد بود.
این گاز در غلظت‌های پایین‌تر، درد قفسه سینه، مشکلات تنفسی، قرمزی چشم و افزایش احتمال بروز بیماری‌های قلبی و تنفسی را به همراه دارد. به طور کلی، غلظت معمول این گاز در اتمسفر کمتر از ۱۰ppb ذکر می‌شود که در این غلظت اثر مخربی بر سلامتی نخواهد داشت.
اثر دوم سوزاندن مازوت و سایر سوخت‌های گوگردی، تشکیل سولفات‌ها و نیترات‌ها به شکل آئروسول یا ذرات بسیار ریز هوا است که «ذرات معلق» (Particulate Matter) موجود در هوا را سبب می‌شوند. این ذرات معلق با تشدید آلودگی هوا خطر آسم و حملات قلبی و تنفسی را افزایش می‌دهند.
اثر سوم سوزاندن مازوت از منبع انتشار آن فراتر می‌رود و در این حالت اکسیدهای گوگرد به دلیل واکنش در اتمسفر و فاز محلول در آب، به اسید تبدیل می‌شوند. این آئروسول‌های اسیدی تحت شرایط خاص هواشناسی به باران اسیدی، برف و مه تبدیل خواهند شد. زمانی که آلودگی هوا ناشی از عملکرد و فعالیت‌های انسانی نباشد، pH باران‌های اسیدی در حدود ۵.۵ خواهد بود که این میزان خاصیت اسیدی به دلیل وجود کربنیک اسید حاصل از واکنش بخار آب با دی‌اکسید کربن است.
این باران‌های اسیدی اثرات مخرب دیگری نیز بر جای می‌گذارند که از میان آنها می‌توان به حل شدن فلزات سنگین در باران‌های اسیدی اشاره کرد و خاک‌ها نیز دیگر توانایی نگه‌داشتن ریشه درختان را نخواهند داشت. در نتیجه با فرسایش خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی، احتمال بروز سیل افزایش می‌یابد.
وضعیت مصرف مازوت در کشور و نقش آن در تشدید آلایندگی
با وجود اینکه برخی کارشناسان بر این باور هستند که آلودگی در کلانشهرها به ویژه شهر تهران به واسطه مصرف مازوت رقم می خورد، اما مسئولان مرتبط با این حوزه تا حدودی چنین ادعایی را رد می کنند.
به طور مثال ناصر اسکندری- معاون راهبردی شرکت برق حرارتی ۲۱ آذر ۱۴۰۱به رسانه ها گفت: هیچ یک از نیروگاههای تهران طی ۸ سال گذشته از مازوت استفاده نکرده اند و نیروگاههای مستقر در پایتخت سالهاست از سوخت گاز استفاده می‌کنند و نقشی در آلودگی هوای تهران ندارند.
اسکندری در توضیحاتی بیشتر افزود: به استناد اطلاعات استخراج شده از نرم افزار سوخت کشور، میزان مازوت مصرفی نیروگاههای اطراف تهران از سال ۱۳۹۳ تاکنون صفر درصد بوده که نشان می‌دهد افزایش شاخص دی اکسید گوگرد طی ماه‌های اخیر به دلیل مصرف سوخت مازوت در نیروگاههای اطراف تهران نبوده است.
وی تاکید کرد: مسئله آلودگی هوای کلانشهرها از جمله تهران ناشی از پارامتر ذرات (PM ۲.۵) بوده که به استناد اطلاعات درج شده در ترازنامه انرژی، حدود ۸۱ درصد از آلایندگی ناشی از ذرات مرتبط با بخش حمل و نقل است.
اسکندری تصریح کرد: براساس اطلاعات ترازنامه انرژی کشور، سهم آلاینده ذرات ناشی از احتراق مازوت با احتساب صنایع تولید کننده سیمان و نیروگاهها در حدود ۱.۹ درصد است از این رو منبع افزایش آلودگی هوا در تهران و یا سایر کلانشهر را باید در منابعی به غیر احتراق ناشی از مصرف مازوت جستجو کرد.
همچنین در این باره جلیل سالاری- مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران با تاکید بر اینکه در ۷ سال گذشته هیچ‌کدام از نیروگاههای تهران از سوخت مازوت استفاده نکرده‌اند، گفت: در حوزه کلانشهر تهران هیچ‌کدام از صنایع از سوخت دوم نفت کوره (مازوت) استفاده نمی‌کنند.
معاون وزیر نفت در رابطه با عامل اصلی آلودگی هوا در کلانشهرها بیان کرد: افزایش مصرف روزانه ۲۳ میلیون لیتر بنزین و نفت‌گاز در بخش حمل و نقل و غیر نیروگاهی نسبت به سال گذشته و اضافه شدن سالانه نزدیک به یک میلیون خودرو سواری به چرخه حمل و نقل بدون از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و به‌موازات آن مصرف بالای گاز طبیعی در بخش خانگی و احتراق ناقص موتورخانه‌ها و بخاری‌ها منشأ تولید co و co۲ و… خواهد بود.