آلودگی هوا مانند هر پدیده دیگری دارای پیشینه ای است که مطالعه آن از دیدگاه متخصصانِ محیط زیست، بخش قابل توجهی از پژوهش های کارشناسی را در برمی گیرد. علاوه بر این، صاحبان مشاغلی چون پزشکان، مسئولان و متولیان شهری، صاحبان صنایع، تولیدکنندگان سوخت های فسیلی، مسئولان بهداشت محیط و افراد متعدد دیگری که مستقیم یا غیرمستقیم با آلودگی هوا مسایل آن در ارتباط هستند، آلودگی هوا را از زوایای گوناگون مورد بحث قرار داده و در موارد بسیار راه حلهایی برای این بلای فراگیر ارائه داده اند.
در مقاله حاضر ضمن مروری بر تاریخچه آلودگی هوا و آثار مخرب آن به نکات متعددی در این زمینه پرداخته شده و راهکارهایی برای کاهش این پدیده مطرح شده است.
آلودگی هوا را نمی توان مربوط به دوران حاضر و یا یک عصر خاص دانست. حتی قبل از اینکه بشر اولیه موفق به کشف آتش شود، یعنی بتواند با برهم زدن دو سنگ »آتش زنه« بر یکدیگر و یا ایجاد اصطکاک سریع بین دو قطعه چوب خشک، آتش تولید کند، آلودگی هوا بر اثر دود حاصل از آتش سوزی طبیعی جنگل ها وجود داشته است.
اما آلودگی های هوا در اعصار کهن نسبت به طبیعت بکر و دست نخورده آن دوران، بسیار اندک و حتی قابل چشم پوشی بود تا اینکه در اوایل قرن بیستم وبا ورود به دنیای صنعتی، بر اثر کشف زغال سنگ و سوخت های فسیلی اشکال تازه ای از آلودگی هوا پدید آمد.
اعدام آلوده کنندگان هوا
در قرن۶۱ میلادی، فیلسوف رومی به نام سنکا (Seneca) در گزارشی از وضعیت رم می گفت: »وقتی من از هوای سنگین رم و بوی بد دودکش ها که می چرخیدند و بخارات بیماری زا و دوده را به هوا می ریختند خارج شدم تغییری در حالت خود احساس کردم« وقتی که آلودگی هوا در کاخ تاتبری (Tutbury Castle) در ناکینگهام برای الینور همسر هِنری دوم غیر قابل تحمل بود، تغییر مکان داد.۱۶۰ سال بعد سوخت زغال سنگ در لندن ممنوع شد، به طوری که در سال۱۳۰۰ میلادی ادوارد اول طی صدور فرمانی اعلام کرد: »تمام کسانی که صدای مرا می شنوند آگاه باشند که اگر به علت سوزاندن زغال مقصر شناخته شوند سر خود را از دست خواهند داد«. در سال۱۶۶۱ جان اِوِلین (John Evelyn) در بروشوری با عنوان فومی فوجیوم (Famifugium) راه حل هایی را برای کاهش آلودگی های هوا پیشنهاد کرد که هنوز بسیاری از آنها کاربرد دارند.
مسائل و مشکلات آلودگی در دوران های انقلاب صنعتی (از ابتدای قرن بیستم تا سال۱۹۲۵ و از سال۱۹۲۵ به بعد) با یکدیگر متفاوت بوده است.
حوادث جهانی آلودگی هوا
از سال۱۹۲۵ به بعد، حوادث نگران کننده ای در رابطه با آلودگی شدید هوا در شهرهای بزرگ دنیا اتفاق افتاد که به سه مورد آن اشاره می کنیم.
حادثه دره میوز بلژیک: دسامبر۱۹۳۰ حدود۶۰ نفر انسان و تعداد زیادی گاو و گوسفند به علت وجود وارونگی هوا و تراکم آلاینده های خروجی از صنایع، سازنده اسید سولفوریک، شیشه سازی و تهیه روی، تلف شدند. حالت وارونگی حدود۵ روز طول کشید و بیشتر مرگ و میرها در روزهای چهارم و پنجم دسامبر گزارش شده است. غلظت So۲ هوا طی روزهای یاد شده تا۳۸ قسمت در میلیون بوده است.
دونورا پنسیلوانیا آمریکا:۳۱ اکتبر۱۹۴۸ حالت پایداری بر فراز شهر دونورا مستقر شد و تراکم آلاینده هایی که از صنایع فولاد ناشی می شد، باعث بیماری۶ هزار نفر از جمعیت۱۲ هزار نفری شهر شد که تعداد زیادی از آنان بستری شدند.
لندن: ۵ تا۹ دسامبر۱۹۵۲ مه دود یا اسماگ شهر لندن را فرا گرفت، این پدیده از معروفترین حوادث ناگوار آلودگی هواست. در آن روزها حدود۴ هزار مرگ و میر به علت آلودگی هوا گزارش شده است. در این حادثه نیز تراکم ذرات و انیدرید سولفورو که به علت پدیده وارونگی هوا افزایش یافته بود، علت اصلی مرگ و میر شناخته شده است. در تمامی موارد یاد شده و سایر حوادث مشابه بیشتر قربانیان افراد مسن، بیماران ریوی و اطفال خردسال بوده اند.
این حوادث و حوادث مشابه در نیویورک، لوس آنجلس، پوزاریکای مکزیک و غیره منجر به وضع قوانین، مقررات و استانداردهایی شد که از آن زمان تا به حال چندین بار تجدید شده است.
سابقه قانون گذاری در ایران از سه دهه تجاوز نمی کند. آخرین قانون در سال۱۳۷۴ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که آیین نامه اجرایی آن پس از۵ سال در شهریور۱۳۷۹ به تصویب هیات وزیران رسید و ابلاغ شد.
منابع آلودگی هوا
منابع انتشار آلاینده های هوا را به دو گروه ثابت و متحرک تقسیم
کرده اند. گروه ثابت شامل صنایع، نیروگاهها و مراکز تجاری و مسکونی
می شوند و منابع متحرک انواع وسایل نقلیه از موتور سیکلت تا هواپیما و کشتی را در برمی گیرند.
آلودگی هوا در صنایع هم به علت مصرف سوخت است و هم نوع فرایند، در حالیکه در منابع متحرک آلودگی هوا حاصل احتراق سوخت بوده و به صورت گازهای آلاینده و یا ذرات، وارد هوا می شود. مقدار آلودگی تولید شده از منبع را با وزن آلودگی به واحد وزن مواد خام مصرفی یا محصول تولیدی بیان می کنند و به آن »ضریب انتشار« می گویند.
آثار آلودگی هوا
آثار مضر آلودگی هوا بر سلامت انسان، حیوان، گیاهان و همچنین تخریب مواد، موضوع بررسی و مطالعات زیادی بوده است. طی چند دهه اخیر مساله باران های اسیدی، لایه اوزن و گرمایش زمین و پیامدهای آن بر اکوسیستم و انسان نیز مورد مطالعه و بحث دانشمندان قرار گرفته است.
A.V. Kneese از کارشناسان برجسته سازمان جهانی بهداشت می گوید: »در مورد آلودگی هوا، تقریباً در همان وضعی هستیم که ماهی ها در آب آلوده«. آنجا که عوامل زیادی در تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان موثرند اثبات آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان مشکل خواهد بود. با این حال، اطلاعات زیادی وجود دارد که می توان به آنها استناد کرد.
مطالعات اپیدمیولوژی در جریان حوادث ناگوار لندن، دونورا و غیره، مطالعات انجام شده در محیط های کار و همچنین مطالعات روی حیوانات آزمایشگاهی، بسیاری از آثار نامساعد آلودگی هوا بر سلامت انسان را به خوبی نشان می دهد. در این موارد به طور عمده غلظت های غیرمعمول آلودگی مطرح بوده اند. در سال های اخیر نیز مطالعاتی در بعضی از شهرهای بزرگ و آلوده انجام گرفته است که بر اساس آنها به روابطی بین غلظت آلودگی (میزان ذرات معلق) و میزان مرگ و میر دست یافته اند.